Azerbaycan Cumhuriyeti 95 Yaşında!!!

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti veya Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (Azerice: Azərbaycan Demokratik Respublikası), Doğu Kafkasya'da yerleşmiş ve yüzölçümü 113.892 kilometrekare olan, Müslüman ve Türk toplumlarında kurulan ilk laik ve demokratik devlettir. Nüfusu 2 milyon kişiye ulaşan Cumhuriyetin sınırları Kuzey’de - Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, Kuzeybatı'da - Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, Batı'da - Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ve Güney'de İran'la belirlenmiştir. Azerbaycan'da en büyük şehir olan Bakü'nün Bolşevik Bakü Sovyeti’nin kontrolünde olması nedeniyle, Cumhuriyetin geçici başkenti Gence olmuştur.

Bakü'de ise 2 Kasım 1917 tarihinde Bakü Sovyeti hükümeti kurulmuştu. Ocak 1918'de Transkafkasya Komiserliği Tiflis'de oluşturulan Transkafkasya Seymi'ni yasama organı olarak ilan etti ve 1918'in Şubat ayında Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti kuruldu.

Osmanlı Devleti, 18 Aralık 1917 yılında Erzincan Mütarekesi ile Maveray-i Kafkas Konfederasyonu'nu tanıdı, fakat Gürcü ve Ermeni temsilcileriyle sınır ihtilaflarını çözemedi. Osmanlı Ordusu taarruza başladıktan sonra Maveray-i Kafkas Konfederasyonunda nasıl bir politika takip edilmesi gerektiği hususunda fikir ayrılığı oluştu. Gürcü ve Ermeni temsilciler silahlı mücadele kararı verirken Azerbaycan temsilcileri Türkiye ile dostane politika takibinden yana idi. 3 Mart 1918'de imzalanmış olan Brest-Litovsk Antlaşması ile o dönemde Maverayı Kafkasya içerisinde yer alan Kars, Ardahan ve Batum Osmanlı devletine verilmişti ve Gürcü tarafı buna yoğun tepki göstermiş, fakat Türk askeri harekatı üzerine 28 Mart 1918’de antlaşmayı tanımak zorunda kalmıştı.

Kafkasya Müslümanlarının bağımsızlık taleplerinin giderek artması üzerine, Stephan Şaumyan 31 Mart 1918'de Bakü’de 14 bin Müslüman'ın katliamı ile neticelenen büyük bir tedhiş eylemi gerçekleştirdi. Bakü’deki Mart Olayları'ndan sonra 3 Nisan tarihinde Seymin Müslüman grubu istifa etti. 9 Nisan tarihinde ise Seym hükümeti istifa etti. Osmanlı Devleti ile ihtilafları çözmek için önce Trabzon Konferansı yapıldı, arkasından da 11 Mayıs 1918’de Batum Konferansı'na başlandı. Almanya’nın Gürcistan’ı himayesine alması üzerine 26 Mayıs 1918’de Gürcistan Kafkasya birliğinden çıkmaya karar verdi ve 26 Mayıs’ta Seym son kez toplanarak kendini feshetti.

28 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis'te Azerbaycan Milli Şurası tarafından Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi. Meclis açılıncaya kadar geçici şura ilan edilerek, başkanlığa Mehmet Emin Resulzade seçildi. 9 kişilik icra heyetinin başkanlığına da Fetali Han Hoyski getirildi, H.Agayev ve M.Seyidov başkan yardımcısı oldu. 4 Haziran'da Osmanlı İmparatorluğu ile Azerbaycan Milli Şurası arasında Batum Antlaşması imzalandı. 12 Haziran tarihinde Bakü Sovyeti ordusu Bakü'den Gence'ye harekete başladı ve bu nedenle Azerbaycan hükümeti Osmanlı Devleti'nden yardım isteğinde bulundu. 16 Haziran'da hükümet Tiflis'ten Gence’ye taşındı, 17 Haziran'da Fetali Han Hoyski başkanlığında ikinci hükümet kuruldu, 19 Haziran’da Azerbaycan’da savaş durumu ilan edildi. Hükümetin 27 Haziran 1918 tarihli kararı ile Türkçe Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Devlet dili oldu. 1 Ağustos'ta Azerbaycan Savunma Bakanlığı kuruldu.

Almanlar, Bolşevikler, Ermeniler ve İngilizler petrol bakımından zengin olan Bakü'nün Türklerin eline geçmesine karşı idiler. 25 Temmuz'da Bakü'de Şaumyan hükümeti devrilmiş ve Menşevik ve Daşnaklardan oluşan Sentrokaspi hükümeti İran'da bulunan İngilizleri yardıma çağırmıştı. O tarihte Bakü'de 18 bin silahlı Ermeni, 1200 İngiliz ve 1500 Rus birlikleri, yani 20 ile 30 bin kişilik düşman kuvveti bulunmakta idi. Bakü cephesinde savaşa hazırlanan Kafkas İslam Ordusunda Anadolu’dan gelen 8 bin Türk askeri, 7 bin Azerbaycan Türklerinden oluşan milis kuvveti vardır. Bakü Muharebesi’nin ardından Nuri Paşanın komuta ettiği Kafkas İslam Ordusu 15 Eylül 1918’de Bakü şehrini almağı başardı. Bakü'nün fethi sırasında 1130 Mehmetçik öldü. 17 Eylül tarihinde hükümetin Gence’den Bakü'ye taşınması ile Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Başkenti Bakü şehri oldu.

Osmanlı Devletinin savaşı kaybetmesiyle, 30 Ekim 1918’de Mondros mütarekesini imzalayarak, 16 Kasım’da Bakü’yü, 15 Aralık’ta ise Azerbaycan’ı tümüyle terk etti, 17 Kasım’da İngiliz kuvvetleriyle beraber Rus ve Ermeni askerleri Bakü'ye girdi. 9 Kasım 1918'de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Hükümeti tarafından üç renk üzerine ay ve sekiz köşeli yıldızdan oluşan Azerbaycan bayrağı kabul edildi. Bu renkler üstte Türkçülüğü temsil eden mavi, ortada çağdaşlaşmayı temsil eden kırmızı ve altta İslamcılığı temsil eden yeşilden oluşmaktadır. 7 Aralık'ta Azerbaycan Parlamentosu açıldı, Alimerdan Topçubaşov Azerbaycan Parlamentosunun ilk başkanı seçildi. 26 Aralık'ta Fetali Han başkanlığında üçüncü kabine kuruldu. Cumhuriyetin Meclisi nispi temsil sistemi ile evrensel oylama sonuçlarına dayanarak seçilmiştir. Meclis devlet yönetiminin en yüksek organı olmuş, Bakanlar Kurulu ise Meclise sorumlu olmuştur. Şubat 1919’da İngilizler Bakü’yü terk etti. 14 Nisan 1919’da Nasib Bey Yusufbeyli’nin ilk ve Aralık 1919’da ise ikinci kabinesi kuruldu. Bu beşinci kabine Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin son hükümeti oldu. 12 Ocak 1920 tarihinde Rusya dışında dünyanın 23 devleti Azerbaycan Cumhuriyeti'nin varlığını resmen tanıdı.

1920 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti Birinci Dünya Savaşında galip gelen devletlerle tekrar savaşa girmiş bulunuyordu. Aynı düşmanlarla savaşmakta olan Sovyet Rusya Türkiye için bir müttefik olarak görülüyordu. Sovyet Rusya da bunu kullanarak, Türkiye’ye yardım etmek istediklerini, ancak Müsavat hükümetinin buna engel olduğunu öne sürüyordu. Kızıl Ordu 26 Nisan’da sınırı geçerek Azerbaycan’a girdi ve ardından 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.