Bakü\'nün Kurtuluş Günü
Cavid Memmedli 15/09/2013
Erməni daşnakları Böyük
Ermənistan dövləti qura bilmək üçün əvvəllər Çar Rusiyası ilə əməkdaşlıq
etmişdilər. İndi də Rus bolşevik təşkilatları ilə ortaq hərəkət edirdilər.
Hansı dövlət və quruluş olursa-olsun, ideallarına çata bilmək üçün hər yoldan
istifadə edirdilər. Bolşevik Qızıl Ordu birləşmələri ilə ortaq hərəkət edərək,
Qafqazdakı türkləri qətlə yetirmişdilər. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı
yaxınlığında dayanması, şəhərdə yaşayan erməni daşnaklar və bolşevik ruslarda
olduğu qədər, bu qruplara daxil olmayan erməni və ruslarda da bir qorxu və həyəcan
meydana gətirmişdi. Bu səbəbdən də Şaumyanın liderliyində Böyük Ermənistan dövləti
qurmaq istəyinə çatmayacaqlarını anlayan ermənilər, bu dəfə də İranda olan
ingilislərdən kömək istəmişdilər.
Birinci
Bakı Hücumu: Şərq Cəbhəsinə tabe olan ordu, 5 avqust
1918-ci il tarixində səhərə yaxın saat 04.30-da bütün istiqamətlərdən Bakıya tərəf
irəli hərəkətə başladı. Türk topçusunun güclü atəşi ilə müşayiət olunan hücum
qarşısında, birləşmiş düşmən qüvvələri mövqelərini qoruyub saxlamağa
çalışırdılar. Havanın işıqlanması ilə hücumu şiddətləndirən türk əsgəri
qarşısında ingilis, rus və erməni birləşmiş qüvvələri Bakıya doğru addım-addım
geri çəkilməyə başladılar. Şimal qrupu Bakının cənub-qərbindəki Bayıl yüksəkliklərini
ələ keçirərək, şəhərə daha da yaxınlaşdı. Düşmən qüvvələri cəbhənin ortasındakı
koridordan Salxana istiqamətində və arxadakı məzarlığa doğru qaçmağa
çalışırdılar. Türk topçu atışları şəhərə zərər vermək istəmirdi və yalnız əsgər
səngərlərini hədəfə alırdı. Top səslərini eşidən rus və ermənilər qorxu və təlaş
içində sahildəki gəmilərə tərəf qaçırdılar. Bakı limanında 5-6 gəminin şəhərdən
qaçmağa hazırlaşan insanlarla dolu olduğu görünürdü. Hücum xəttinin sol tərəfinə
qarşı irəliləməyə çalışan düşmən, geriyə oturduldu. Xırdalandakı bəzi piyada və
süvarilərin də geriyə çəkildiyi görünürdü. Düşmən gəmilərindən atılan top atəşləri
hücumda olan türk əsgərini dayandıra bilmirdi.
Qafqaz İslam Ordusu,
düşmən birliklərinin telefon danışıqlarını da dinləyirdi. Bunlardan birindən
başa düşüldüyü qədərincə, türklərin şəhərə girməsi halında mümkün olan yol və
istiqamətlərin top atəşinə tutulması kimi tədbirlərdən söhbət gedirdi. Başqa
bir dinləmədə də şəhəri qorumağa çalışan düşmən qüvvələrinin sol və sağ cəbhələrinin
süqut etmək üzrə olduğu məlum oldu. Buna görə adının podpolkovnik Əzizov olduğu
bildirilən bir bölük komandiri, Bakının müdafiəsini idarə edən General
Kornilovu təcili telefona çağırırdı. Əzizov müdafiə xətlərinin qırıldığını və
türk əsgərinin şəhərə girmək ərəfəsində olduğunu bildirərək, bu vəziyyətdə nə
edəcəklərini soruşurdu. Bu və buna bənzər məlumatları vaxtında qiymətləndirən Şərq
Cəbhəsi Komandanı Mürsəl paşa, vəziyyəti Nuru paşaya vaxtında çatdırır və
hücumun planlaşdırılan şəkildə uğurla davam etdiyini söyləyirdi. Türk ordusu,
Bakının yandırılıb-dağıdılmasını, xaraba olmasını istəmədiyi üçün, şəhərin
ziyan vurulmadan alınacağına olan ümid getdikcə artırdı.
Bakı yaxınlığındakı
hücumun ilk anlarında düşmənin birinci müdafiə xətti tamamilə məhv edilmişdi.
Türk əsgərləri ikinci müdafiə xəttinə doğru irəliləyirdi. Bu şərtlər altında
Bakının ələ keçirilməsi artıq an məsələsi idi. İkinci müdafiə xəttinə edilən
hücum əsnasında türk topçu atəşinin, əvvəlkilərə nisbətən getdikcə azaldığı nəzərə
çarpırdı. Topçular günorta saatlarına doğru irəliyə hərəkəti davam etdirən
piyadalara lazımi səviyyədə dəstək verə bilmirdilər. Günortadan sonra isə top mərmisi
tamamilə qurtardı. Top atəşlərinin kəsilməsindən sonra çaşqınlığı aradan
qaldıran düşmən, 38-ci alayın birinci batalyonunun olduğu yerə tərəf hücuma
keçdi. Ehtiyat bölüyünün vaxtında müdaxiləsi nəticəsində bu hücum dəf edildi.
Düşmənin top və pulemyotları 38-ci alay ilə 60-cı batalyonu şiddətli atəşə
tutmuşdu. Xüsusilə, pulemyot atəşi altında piyadalar ağır vəziyyətə düşmüşdülər.
10-cu alay da topçu dəstəyindən məhrum bir vəziyyətdə idi. Top və pulemyot
çatışmazlığı səbəbindən ağır itkilər verilməyə başlamışdı. Qrup komandanı
vaxtında yaxşı bir tədbir görərək, qrupun sağ cinahının arxasındakı uc
batalyonda olan ehtiyat qüvvələri döyüş meydanına çıxara bilmədi. Bunun nəticəsində
13-cü alay geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı.
Top mərmisinin tükənməsi
və pulemyotların əksəriyyətinin susması şimal və Cənub qruplarının səhərki
mövqelərinə çəkilməsi ilə nəticələndi. Çünki çox dəyərli zabit və əsgərlər
döyüş meydanında həlak olur, silahları daşıyan qatırlar ölürdülər. Beləliklə,
ordu Heybət-Biləcəri dəmir yolunun qərbinə keçmişdi. Böyük dəyanət və fədakarlıqlarla,
adətən, sürünərək çıxılan düşmən səngərlərinə çatan Türk Qafqaz İslam Ordusu,
beləcə, daha çox itki verməmək üçün geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı. Əgər
ordunun bu vəziyyətində düşmən onları təqib etsəydi, şübhəsiz, Heybət-Biləcəri
dəmir yolunun qərbindəki yüksəkliklər də əldən çıxar və itkilər daha ağır
olardı. Türk ordusu ordunu bir yerə yığmağa və yüksəkliklərdə mövqe tutmağa
çalışırdı. Kifayət qədər silah və kömək gələnə qədər bu vəziyyəti qoruyub
saxlamağa çalışırdı. 5 avqustdakı hücumun top mərmiləri olmadan başlanılması,
uğursuzluqla nəticələndi.
Bakıdan əldə edilən
telefon danışıqlarına əsasən, eyni gündə Cənubi Azərbaycandakı Rəşt şəhərindən
gəmi ilə 300-ə qədər ingilis əsgərinin gəldiyi və düşmən qüvvələri ilə birləşərək,
ertəsi gün, yəni 6 avqustda bütün cəbhələrdən hücuma keçəcəkləri haqda məlumat əldə
edilmişdi. Biləcəri-Heybət dəmir yolunun qərbinə çəkilən Cənub və ġimal
qruplarının cəmləşərək döyüş vəziyyətinə gətirilməsi, 6 avqust səhərinə qədər davam
etdi. Ordu qərargahındakı zabitlərlə süvarilər və digərləri, mövqelərində möhkəmlənməyə
çalışan Mehmetçiyin yenidən təşkil olunmasına kömək edirdilər. Düşmən qüvvələri
eyni gündə yeni bir həmləyə başladıqda da itkilər verərək geri çəkilməyə məcbur
oldular.
Birinci Bakı hücumunda
erməni, rus və ingilis birləşmiş qüvvələrindən 2 mindən çox ölən və yaralanan
olmuşdu. Türk ordusunun itkiləri isə, zabitlərdən – 9 şəhid, 19 yaralı, əsgərlərdən
-139 şəhid, 444 yaralıdan ibarət idi. Cəmi 547 piyada tüfəngi, 37 pulemyot
yararsız hala düşmüşdü.
Şərq Qrupu Komandanı Xəlil
paşa, 31 iyul 1918-ci il tarixində Batumdan keçərək Tiflisə getmişdi. Bakıya
birinci hücum Xəlil paşanın Tiflisdə olduğu günlərə təsadüf edirdi. Gürcü qəzetləri
hadisəni “Türklər Bakıya hücum etdilər, məğlub oldular, geri qaçırlar” kimi
ifadələrlə oxuculara çatdırırdılar.
Bu xoşagəlməz xəbərlərdən
narahat olan əsgər, iki səhra batareyası, düşmən Xəzər dənizində olan döyüş gəmilərindən
açdığı atəşi susdurmaq məqsədi ilə dörd ağır top batareyası, hava hücumundan
müdafiə üçün bir dəstə, müxtəlif çaplı 28 min top mərmisi, min qutu mauzer tüfəngi
mərmisi və rus piyada tüfəngləri üçün beş yüz qutu mərmi, telefon və teleqraf
rabitəsinin lazımi qaydada yerinə yetirilməsi üçün lazımi avadanlıqlar və
iyirmi hərbi nəqliyyat vasitəsinə təcili ehtiyac duyulduğu qeyd edildi.
İkinci
Bakı Hücumu: 15-ci piyada diviziyasının yardıma gəlməsiylə,
Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı 10 sentyabrda bir əmr yayaraq, cəbhədəki bütün
hərbi birləşmələrin hücum hazırlığına başlamasını tələb etdi. Şərq Cəbhəsi
Komandanlığı və buna tabe olan şimal Qrupu ləğv edilərək, hərəkata başçılıq edəcək
Qafqaz İslam Ordusunun tabeliyinə verildi. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasında
Mürsəl paşa, 15-ci piyada diviziyasında podpolkovnik Süleyman İzzət bəy, Cənub
Qrupu hərbi birliklərinə isə polkovnik (albay) Cəmil Cahid bəy komandanlıq edəcəkdi.
Podpolkovnik Həlim Pərtəv bəy də Cənub Qrupu tabeçiliyində olan Azərbaycan
Türklərindən təşkil olunmuş milislərdən ibarət 4-cü alayı sövq və idarə edəcəkdi.
Qafqaz İslam Ordusu Qərargahı ilə 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının qərargahı
Güzdəkdə, 15-ci piyada diviziyasının qərargahı isə Binəqədidə olacaqdı.
General Deustervilin xatirələrində
yazdığına görə, 12 sentyabrda ingilislərə sığınan ərəb əsilli bir əsgər, Bakıya
ediləcək əsl hücumun ayın 14-də Qərb cəbhəsindən başlayacağını bildirmişdi. Bu
halda, Lənkərandakı rus əhalidən təşkil olunmuş milisin gücü ilə Muğan düzündə
Türk ordusuna arxadan həmlə edilməsini düşündü, ancaq vaxtın az olduğunu nəzərə
alaraq, bu fikrindən daşındı.
İkinci Bakı hücumundan əvvəl
şəhərdə əhval-ruhiyyələr xeyli fərqli idi. Şəhərdəki türklər səbirsizliklə Türk
Qafqaz İslam Ordusunun hücuma keçməsini gözləyirdi, rus, erməni və ingilislər
isə təlaş içində idilər. Xalq qorxu içindəydi. Sentrokaspi hökuməti də Bakıda
növbəti səfərbərlik elan etmişdi.
Hücum hazırlıqlarını
yerindəcə görmək və lazımi təlimatlar vermək üçün Şərq Orduları Qrupu Komandanı
Xəlil paşa cəbhə xəttinin ən ön nöqtələrinə qədər getdi. Ordu və diviziya
komandirləri ilə cəbhə xəttindəki mövqelərdə məsləhətləşmələr, hücumun necə
olacağı barədə fikir mübadiləsi apardı. Mehmetçiyin vəziyyətini yoxladı və
onları ruhlandırdı.
Qafqaz İslam Ordusu
Komandanlığı Qərargahı, hazırladığı döyüş planına görə, Bakıya əsaslı hücumun
sentyabrın 13-dən 14-nə keçən gecə yarısı, qərb istiqamətindən başlanmasını qərara
aldı. Düşməni çaşdırmaq üçün də bəzi tədbirlər görüldü. Bakıya hücumun şimaldan
ediləcəyi görüntüsünü vermək üçün cəbhədəki ordunun böyük bir bölüyü 3
sentyabrdan etibarən Yanardağ və Binəqədi ətrafına yığılmışdı. Bakı hökumətinin
əlində olan təyyarələr, hücum başlayan günə qədər hər gün kəşfiyyat uçuşları
keçirirdi və türk əsgərinin şimal bölgəsinə cəlb edilməsini müşahidə edirdi.
Komandirlərin müşavirəsində
15-ci piyada diviziyası komandanı podpolkovnik Süleyman İzzət bəy, hücum
haqqında fikirlərini söyləyərkən, 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının yerləşdiyi
mövqelərdən gecə basqını şəklində hücuma keçmənin uyğun olacağını bildirdi. Əsl
hücum qüvvələrinin güclü top atəşinin müşayiəti ilə Biləcərinin şərqindən və bu
qəsəbənin yüksəkliklərindən hücuma keçməsini təklif edən Süleyman İzzət bəy azərbaycanlılardan
qurulan süvari birliklərinin də Əhmədli bölgəsindən hücuma keçərək, Bakını
müdafiə edən düşmənin diqqətini yayındırmasının ağlabatan olduğunu bildirdi.
Beləliklə, üzük qaşı kimi əhatə olunan erməni, rus və ingilis ordularının,
limandakı gəmilərə minib qaçmalarına fürsət verilmədən, məhv edilmələrini qeyd
etdi. Ancaq Komandanlıq bu döyüş planını bəyənmədi.
Qafqaz İslam Ordusu qərargahının
bəyəndiyi hücum planı belə idi: düşmənə, türk hərbi qüvvələrinin hərəkəti nəticəsində,
əsl hücumun Bakının şimal bölgələrindən başlanacağı görüntüsü verilməli idi.
Düşmən yanlış hazırlıq görəcək, o zaman əsl hücum qrupu qərb cəbhəsində
toplanan 5-ci Qafqaz piyada diviziyası olacaqdı. Diviziyanın tabeliyindəki
qoĢun hissələri Hacıhəsən kəndinin şərqindən, Sarıxaçlı Kilsəsi kəndi istiqamətində
basqın şəklində irəli hərəkətə başlayaraq, ağır silah işlətmədən, yalnız
qumbara və süngü hücumu ilə düşmənin ilk müdafiə xəttinə basqın edərək düşmənin
birinci səngərlərini ələ keçirəcəkdi. Bura çatdıqdan sonra dərhal düşmənin
ikinci müdafiə xətti üzərinə yeriyərək oranı da işğal edəcəkdi. Bu vaxtlar
havanın işıqlanacağı nəzərə alınaraq, 35 topun müşayiəti ilə, vaxt itirmədən irəli
hərəkəti davam etdirəcəkdi.
Eyni zamanda zirehli
qatar Heybət stansiyasına doğru hərəkət edərək, Qurd qapısı təpəsində yerləşən
düşmən mövqelərinə atəş açaraq onların diqqətini özünə cəlb edəcəkdi. Beləliklə,
hücuma keçən 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının sağ cinahını, düşmənin atəşindən
qoruyacaqdı. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının əsl qüvvə mərkəzi sol tərəfdə
olacaqdı. Ordu ehtiyatı olaraq ayrılan 106 və 107-ci Qafqaz alayları, Çəkmal kəndi
ətrafında yerləşəcək və hər an hazır vəziyyətdə gözləyəcəkdilər. Salyan dəstəsi
isə 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının əmrində Ələt-Puta bölgəsində dayanacaqdı.
Diviziyanı yan tərəfdən qoruyacaq və dəmir yolu ilə əlaqəsini təmin edəcəkdi.
15-ci piyada diviziyası
isə düşmənin, əsl hücum istiqaməti zənn etdiyi şimal cəbhəsində idi. Bu
diviziyanın vəzifəsi hücum görüntüsü yaratmaq idi. Gecə yarısından etibarən Biləcəri,
Balaxanı, Suraxanı və Əhmədli istiqamətlərində, aramsız top və pulemyotların
müşayiəti ilə, şimaldan güclü bir hücum başlandığı görüntüsü yaradacaq, kəşfiyyat
edərək düĢmən üzərinə yeriyəcəkdi. Bu diviziyanın hədəfi Əhmədli bölgəsini ələ
keçirərək Bakının şimal və şərq istiqamətlərindən şəhərə girmək idi. Digər tərəfdən
də əsl hücumu gerçəkləşdirməli olan 5-ci Qafqaz piyada diviziyasına qarşı əlavə
qüvvə göndərilməsinə mane olacaqdı. Beləliklə, qərb cəbhəsindən edilən əsl
hücumun uğurla nəticələnməsi üçün heç bir müqavimətlə qarşılaşmadan düşmənin
müdafiə xəttinin qərb və şimal istiqamətlərindən parçalamasını təmin edəcəkdi.
Tofiq bəy və ya Maştağa
dəstəsi, Balaxanı bölgəsindən Bakıya doğru irəliləyəcək və Zehni bəyin Süvari dəstəsinin
qarşısındakı düşməni arxadan mühasirəyə alacaqdı. Zehni bəyin dəstəsi isə Tofiq
bəyin dəstəsi ilə birləşərək Əhmədli üzərinə yeriyəcəkdi.
Ediləcək hücum
haqqındakı Bakı Hazırlanmış Qərargahı 1918-ci ilin 13 sentyabr günü Xəlil və
Nuru paşalar ilə diviziya komandanlarına göstərildi.
Türk ordusunun əlavə
qüvvələr aldığını görən düşmən ordusunda ruh düşkünlüyü yaranmışdı. Hücum
hazırlıqları davam edərkən, son bir neçə gün içərisində Ənzəlidən 900 nəfərlik
ingilis qüvvəsi və Dağıstanın Mahaçqala şəhərində olan Biçeraxova tabe qüvvələrdən
rusların çoxluq təşkil etdiyi 500 nəfərlik bir qüvvə da Bakıya köməyə gəlmişdi.
Bu əlavə qüvvələr belə, Bakıdakı mənəvi məğlubiyyəti aradan qaldıra bilmirdi.
Birləşmiş düşmən qüvvələri arasında fərarilik artmışdı. Komandirlər isə sərt tədbirlərə
əl ataraq bunun qarşısını almağa çalışırdılar. Türk ordusundan qaçan ərəb əsilli
əsgərdən alınan məlumatlar ilə Deustervilin gördükləri və gələn məlumatlar
tutuşdurulurdu. Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya şimaldan hücum edəcəyi qənaətinə
gələn erməni və ingilis hərbi birləşmələrinin böyük əksəriyyəti Heybət-Biləcəri-Balaxanı
cəbhəsinə yığılmışdı. Süvari birlikləri isə Bakının qərbindəki Zığ bölgəsində
toplanmışdı. Bakının ərzağı dəniz yolu ilə cənubdakı Lənkəran bölgəsindən gətirilirdi.
Borular bir az əvvəl Türk ordusu tərəfindən kəsildiyi üçün şəhərdə dəhşətli su
qıtlığı yaranmışdı.
General Deustervil öz
xatirələrində yazdığına görə, 13 sentyabr axşamı Bakıdakı birləşmiş qüvvələrin
qərarı belə idi: Sol cinaha Veqsurab başçılıq edirdi. Bibiheybət və Qurd qapısı
dağında Stanforda tabe şimal A bölüyü, onun sağında erməni batalyonu, Qurd
qapısında rus əsgəri birlikləri, Qurd qapısının şərqində 800 metrlik ərazidə də
Stanforda tabe şimal B qrupu yerləşmişdi. Bu bölüyün yanında Hacıhəsən kəndinin
qarşısında erməni ordu birləşmələri yığılmışdı. Sol cinahda münasib yerlərdə
toplar və ehtiyat qüvvələri yerləşdirilmişdi. Bakıdakı birləşmiş düşmən qüvvələrinin
sağ cinahı Kazarovun komandanlığı altındaydı. Bu cinahın sol tərəfini – Hacıhəsən
kəndindən Biləcəriyə qədər olan cəbhə xəttini Biçeraxova tabe əsgərlər
qoruyurdu. Biləcəri stansiyasından Dərnəgülə qədər olan bölgə də ingilislərin nəzarəti
altındaydı. Dərnəgül gölünün şimalında ermənilər, onlardan şərqdə isə yenə də
ingilislər yerləşmişdi. Bakı-Binəqədi yolunun şərqindən başlayaraq 3 km-lik bir
ərazidə ingilislərin 39-cu alayı, bu cəbhənin sağ üçündə isə ermənilər mövqe
tutmuşdu. Birləşmiş qüvvələrin sağ cinahı da kifayət qədər pulemyot, topçu
batareyaları və ehtiyat qüvvələrlə təchiz edilmişdi. Cəbhədəki Sentrokaspi
ordusuna General Dokuçayev, ingilis hərbi birləşmələrinə də Kayvorth
komandanlıq edirdi. Bakı əsas müdafiə xətti isə Sentrokaspi Müdafiə Naziri
Baqratun ilə ingilis generalı Deustervilin idarəsi altında idi.
Nuru Paşanın verdiyi əmrə
əsasən, şimal Cəbhəsində yerləşən 15-ci piyada diviziyası komandanının sərəncamında
38 alay, 2 süvari alayı, Azərbaycan türklərindən ibarət süvarilər və milis
batareyaları var idi. Qalan bütün hərbi qüvvələr 13-14 sentyabr gecəsində qərb
cəbhəsinə göndərildi. Bakı cəbhəsindən əsl hücuma keçəcək 5-ci Qafqaz piyada
diviziyasının tabeliyindəki 9, 10, 13 və 56-cı piyada alaylarının orduları
bütün günü bölgədəki dəmir yolunun ətrafında olan vadilərdə düşmən kəşfiyyatçılarından
gizlənərək keçirdi. Cəbhədəki topçu dəstəsinin böyük bir bölüyü də 5-ci Qafqaz
piyada diviziyasının tabeliyinə verildi. Diviziyanın cəbhə uzunluğu 1500 metr,
15-ci piyada diviziyasının cəbhə genişliyi isə təxminən 30 kilometr olardı. Üstəlik
iki diviziyanın sərəncamındakı hərbi qüvvələrin münasibətində də böyük bir
qeyri-sabitlik var idi. Qərb cəbhəsindəki 1.500 metrlik sahədə dörd alay döyüşəcəkdi.
Belə dar bir sahədə bu qədər ordunun döyüş qabiliyyətini tam göstərərək müharibədə
iştirakı bir qədər çətin olardı.
Bakı cəbhəsində döyüşə
hazır olan Qafqaz İslam Ordusunda Anadoludan gələn təxminən 8 min türk əsgəri,
7 min də Azərbaycanlı türklərdən ibarət milis qüvvələri dayanmışdı. Türk Qafqaz
İslam Ordusunun 5 avqustdakı məğlubiyyətinin üstündən düz 39 gün keçmişdi. Bakıdakı
birləşmiş düşmən qüvvələrinin müdafiə xəttini yarmaq üçün 9 və 5-ci alaylar
hazırlanmışdı.
Bakıya
hücum əmri:
Hücum hazırlıqlarının
başa çatdığını görən Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa, 13 sentyabr
1918-ci il tarixində diviziya komandanlıqlarına göndərdiyi əmrdə, 14 sentyabr
gecə saat 02.00-da hücumun başlayacağını bildirdi.
Qərargahdan \"irəli\"
əmri verilincə, birliklər, gecənin qaranlığında Heybət-Biləcəri dəmir yolu xəttinə
doğru irəliləməyə başladılar. Hədəfdə düşmənin birinci müdafiə xətti idi. 56-cı
piyada alayı saat 01-də Şabanı-Bakı yolunun şimalından, 9-cu Qafqaz alayı isə
bu yolun cənubundan hücuma başladı. Bu alaylar 03.00-da verilən tapşırığı
uğurla yerinə yetirdi və erməni, rus və ingilislərin birinci müdafiə xəttini səssizcə
işğal etdi.
9-cu alayın sağ
cinahını qorumaq üçün 13-cü alay, 56-cı alayın sol cinahını düşmən hücumundan
qorumaq üçün isə ehtiyatdakı 106-cı alay irəli hərəkətə başlamışdı. Ağır
toplardan başqa bütün toplar sürətlə ələ keçirilən düşmən səngərlərinə daşındı.
Düşmənin birinci müdafiə xəttində yerləşmənin başa çatdığını görən komandirlər,
yenidən irəli hərəkətə keçdilər. 56-cı alay səhər saat 06.00-da ikinci müdafiə
xəttini də işğal etdi.
Qurd qapısı dağında
olan düşmən birləşmələri hərəkətə keçməyə hazırlaşarkən, ora güclü top atəşinə
tutuldu və bu hərəkətləri nəticəsiz qaldı. Sallaqxana və Salyan
kazarmalarındakı topçu batareyaları da türk topçusunun atəşləri ilə susduruldu.
Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 204 İrəli hərəkəti uğurla davam etdirən
56-cı alay, düşməni geri oturtdu. 13 və 19-cu alaylar da düşmən səngərlərini
dağıdaraq, sərt maneələri aşıb qəbiristanlığın qərbindəki düzənliyə çıxmağa müvəffəq
oldular.
İkinci Bakı hücumunda
qeyri-adi bir şövqlə döyüşən 56-cı alayın əsgərləri, komandirləri başda olmaqla
Qurd qapısı cəbhəsindən qaçan düşmənə, Bayıl həndəvərində daha bir ağır zərbə
vurdu. Bundan sonra birləşmiş düşmən qüvvələri tamamilə pozuldu və Məhmətçiyin
təqibi altında Bakıya tərəf qaçmağa başladı. Xristian qəbiristanlığının
yaxınlığındakı Qırmızı kazarma ətrafında cəm olmağa çalışan düşmən birlikləri,
top atəşi və 56-cı alayın inadlı təqibi nəticəsində buradan da qovuldular və
tamamilə dağılaraq, şəhərin içindəki ara küçələrlə sahilə doğru qaçdılar. Qərb
Cəbhəsində nizamı pozulmuş rus, erməni və ingilislərdən ibarət birləşmiş qüvvələr,
sahilə yığılaraq, limandakı gəmilərə minməyə çalışırdılar. Lakin sahilə tuşlanan
top atəşləri altında buna müvəffəq olmadılar. Xəlil paşa Bakıya edilən hücumun
ilk günü döyüş meydanında gördüklərini və yaşadıqlarını bu cümlələrlə ifadə
edir: \"Hava təzə işıqlanmağa başlamışdı ki, piyadanın özünə məxsus
qışqırıqları (Allah, Allah) ilə qumbara və süngü hücumuna başlanıldı. Hücum
qoluna sağdan və soldan həmlə edən düşmən ehtiyat qoşunları, “qəmə” şəklində irəliləyən
türk birliklərinin sağa-sola açdığı yaylım atəşləri ilə geri oturdulurdu.
İkinci Bakı hücumunun
birinci günündə Türk əsgərinin düşmənin müdafiə xətlərini surətlə ələ keçirməsi,
General Deustervili heyrətə gətirmişdi. Xatirələrində bunları belə qeyd edir:
“İnanmaq mümkün deyil.
Cəbhəmizin ən güclü xətti türklər tərəfindən ələ keçirilmişdi. Həm də türklərin
hücuma keçəcəyinin bütün birliklərə xəbər verilməsinə baxmayaraq, işğal edildi.
İnanmaq çətin olsa da, mövcud vəziyyət belə idi. Cəbhədəki bütün üstünlüklərin
bizim tərəfimizdə olmasına baxmayaraq, hücumun ilk anlarında darmadağın olan hərbi
qüvvələrimizin artıq nəsə edə biləcəyinə ümid qalmamışdı. Bu vəziyyətdə üzərimizə
düşən əsl vəzifə, geri çəkilmək və düşmənin hərəkət sürətini azaldaraq, hərbi
birləşmələri yenidən nizamlamaq idi.”
5-ci Qafqaz piyada diviziyasının
əldə etdiyi uğurun davamı kimi, Bakının şimal cəbhəsindən hücuma keçən 15-ci
piyada diviziyası da verilən tapşırığı layiqincə yerinə yetirirdi. Birləşmiş
düşmən qüvvələri, şəhərin şimal bölgəsində olan 5-ci Qafqaz piyada
diviziyasının cəbhəsindəki hərbi qüvvələri möhkəmləndirməmişdi. Qafqaz İslam
Ordusunun döyüş planı və taktikası uğurla həyata keçmişdi. 15-ci piyada
diviziyası, gecə yarısından etibarən 40 nəfərlik güclü kəşfiyyat qolları
halında düşmən mövqelərinə yaxınlaşdı. Bu şəkildə tərəflər arasında piyada
döyüşlərinin başladılması, düşmənin diqqətini şimal cəbhəsinə çəkirdi. Biləcəri
yüksəklikləri istiqamətində hərəkətə başlayan 38-ci alay, düşmənin müdafiə xəttinə
girdi və çətin bir müharibəyə başladı. Birləşmiş düşmən qüvvələrinin müdafiə xəttinə
500-600 metr yaxınlaşdığı zaman, düşmənin Biləcərinin şərqində gizlətməyə müvəffəq
olduğu altı pulemyot, türk əsgərinin sağ tərəfini güclü atəşə tutdu. Bu səbəbdən
böyük itkilər oldu. Piyada diviziyası komandanlığı sərəncamına ağır toplar
verilmişdi.
Komandanlıq, 107-ci
Qafqaz alayına 38-ci alayı sağ cinahdan qorumaq tapşırığı vermişdi. Ancaq güclü
atəş altında qaldığı üçün, tapşırığı yerinə yetirmək çətinləşirdi. 107-ci
Qafqaz alayı günortadan sonra iki diviziyanın arasındakı boşluğu doldurmaq üçün
Hacıhəsən kəndi ətrafına göndərilmişdi. Bir saata yaxın davam edən qanlı
müharibədən sonra 38-ci alay, saat 15.00 radələrində Biləcərinin cənubundakı
yüksəklikləri ələ keçirə bildi. Biləcərinin yüksək yerlərində yerləşmiş və
üstün atəş mövqeyi tutan düşmənin sayı bu bölgədə təxminən 2 min nəfər idi.
Düşmən birləşmələrinin iri çaplı topları qarşısında, dörd kiçik çaplı topla
mübarizə aparan 38-ci piyada alayı, irəli hərəkətini qəhrəmanlıqla davam etdirərək,
axşamüstü saat 19.00 radələrində Bakının bir kilometrliyinə qədər irəlilədi.
Şimal cəbhəsinin şərqində
15-ci piyada diviziyasının rəhbərliyi altında döyüşən və Azərbaycanlı türklərdən
ibarət olan Maştağa dəstəsi isə Sabunçunu ələ keçirdi. Bakının şərqində mövqe
tutmuş Zehni bəyin dəstəsi də Əhmədli istiqamətində irəliləyərək əhəmiyyətli
uğurlar əldə etdi. Maştağa dəstəsi – Tofiq bəyin dəstəsi Sabunçu stansiyasını ələ
keçirdi. Bu dəstə, sayı bilinməyən piyadalar ilə 100 süvari və beş topdan ibarət
olan düşmən qüvvələrinə qarşı Hövsandan hücuma keçdi və Əhmədli bölgəsinə tərəf
irəlilədi.
5-ci Qafqaz piyada
diviziyası da verilən tapşırığı uğurla yerinə yetirmiş və Bakının kənar məhəllələrinə
qədər soxulmuşdu. Küçə döyüşlərində tələfat verilə biləcəyi düşüncəsiylə, saat
16.00-da hərəkətə ara verildi. 14 sentyabr 1918-ci il axşamında 5-ci Qafqaz
piyada diviziyası, sağdan olmaqla 13, 9, 56 və 10-cu alayları ilə Xristian qəbiristanlığı-Sallaqxana-Qırmızı
kazarma-Ağ kazarma xəttində mövqe tutmuşdu.
İkinci Bakı hücumunun
birinci günündə yaşanan qanlı döyüĢlərdə 56-cı alay bir zabit və 16 sıravi şəhid
vermiş, iki zabit və 74 sıravi yaralanmışdı. 15-ci piyada diviziyasına tabe
olan 38-ci alaydan bir zabit şəhid olmuş, bir zabit və 116 sıravi yaralanmışdı.
5-ci Qafqaz piyada diviziyasına tabe 56-cı alaydan isə bir zabit, on altı
sıravi şəhid olmuş, iki zabit və 47 sıravi yaralanmışdı.
General Deustervil,
ikinci Bakı hücumunun birinci günündə Qafqaz İslam Ordusu qarşısında müqavimət
göstərməyin bir fayda verə bilməyəcəyi qənaətinə gəldi. İngilis birliklərinə
axşam saat 20.00 radələrində geri çəkilmə əmri verdi. Saat 22.00-da isə bütün
ingilis hərbi birləşmələri Kreyzer gəmisinə minmişdi. İngilislərin Bakıdan
aralanmasına mane olmaq məqsədilə Sentrokaspi üzvlərindən Liyamlin və Sadovski,
Deustervil ilə görüşmək üçün Kreyzer gəmisinə gəldilər. Sadovski Deustervilə
xitabən hökumət adından bir məktub gətirdiyini və şəhərin müdafiəsindən
qaçmaması gərəkdiyini bildirdi. İngilis birliklərinin geri çəkilməsinin xəyanət
kimi qiymətləndiriləcəyini və buna qarşı sərt tədbirlər görüləcəyini bildirərək,
hərbi birləşmələrin yenidən cəbhənin müdafiə xətlərinə göndərilməsini tələb
etdi. Türklərin hələ şəhərə girmədiyini və müharibəni davam etdirəcəklərini də
qeyd etdi.
“Mənim Bakıdan getməyim
heç də xəyanət deyildir. Çünki mənim fikirlərim sizin hökumətə bəlli idi. Mənim
hərbi qüvvələrim heç bir kömək almadan 16 saat döyüşdülər. Sizin əsgərləriniz
isə çox zəif döyüşürdülər. Belə bir vəziyyətdə mən əsgərlərimin həyatını qurban
vermələrinə razı olmaram. Hərbi birləşmələrimin dərhal cəbhənin ön sıralarına
sövq edilməsinə gəlincə, dəyişdirilmədən və yardım almadan 16 saat vuruşmaq,
fiziki baxımdan mümkün deyildir. Mən belə bir əmr verməyəcəyəm və elə indicə
yola çıxıram.”
İngilis birləşmələri
Bakı və ətrafında qaldıqları gün ərzində 180 əsgərini itirmişdi.
İngilislərin geri çəkilməsindən
xəbər tutan Biçeraxova tabe qüvvələr də öz gəmilərinə yığılaraq Mahaçqala
istiqamətində yola düşdülər.
Beləliklə General
Deustervilin sərəncamındakı ingilis hərbi qüvvələri sentyabrın 14-dən 15-nə keçən
gecə Bakıdan ayrılaraq Ənzəliyə doğru hərəkət etdi. Qafqaz İslam Ordusu
qarşısında Bakının qorunmasında iştirak edən qüvvələrdən yalnız yerli rus və
erməni daşnaklarının hərbi birləşmələri qalmışdı.
Bakının kənar məhəllələrində
olan Məhmətçiyin üzərinə, gecə boyunca ara-sıra pulemyot və piyada tüfəngindən
atəş açılırdı. Bakını müdafiə etməyə çalışan düşmən qüvvələri, şəhərin qərb
bölgəsindəki Qırmızı kazarma ətrafında toplaşmışdı. Türk topçusunun səhərə
yaxın başladığı hazırlıq atışı tamamlandıqdan sonra, 5-ci Qafqaz piyada
diviziyasına bağlı 13, 19 və 56-cı alaylar, havanın işıqlanmasıyla bərabər şəhərə
girməyə başladılar. Erməni və rus əsgərləri, ara küçələrdə, yaxud da gizləndikləri
binaların üstündən atəş açırdılar. Bu həmlələr planlı bir müqavimət deyildi. Bu
son müqavimətlər də fayda vermədi və qısa sürən küçə döyüşləri də dayandırıldı.
Rus və erməni birliklərinin böyük qisminin gəmilərlə qaçmaq üçün limana
yığışdıqları məlum olan kimi, sahil boyu güclü top atəşinə tutuldu. Bu arada
Bakı körfəzi açıqlığındakı Nargin adasının ətrafında, şəhərdən qaçan ingilis əsgərlərini
daşıyacaq yeddi gəmi hərəkətə hazır vəziyyətdə gözləyirdi. Birləşmiş düşmən
qüvvələri Bakıdan qaçarkən, şəhərdəki yanacaq məntəqələri və bəzi başqa əhəmiyyətli
yerləri yandırmış bir neçə ölü gördük. Ordu komandanı verdiyi telefon əmrində
\"şəhərdəki yanğının söndürülməsini və təslim olan ermənilərin
qorunmasını\" tələb etdi. Ancaq şəhərdəki işğal hələ o nöqtəyə çatmamışdı
İngilislər, Çanaqqalada
ağır bir məğlubiyyətə uğramışdılar. Bundan sonra İraqda Qut yaxınlığında onları
ağır bir şəkildə məğlub edən və komandirləri General Thovnsendi əsir alan Xəlil
paşa, bu dəfə də Bakıda ingilislərə, Birinci Dünya müharibəsindəki ən ağır
üçüncü məğlubiyyəti dadızdırmaq üzrəydi. Xəlil paşa cəbhədəki ən yüksək rütbəli
komandir olmasına və hücumu idarə etməsinə rəğmən bəzən hücum edən ən ön
sıralarda, əlində silah vuruşurdu.
Bakıda olan ingilis
qüvvələrinin hamısı \"Avropa\" və \"Metropol\" otellərində yerləşmişdilər.
Türk topçusunun hədəfi bu otellər idi. General Deustervil isə komandir gəmisində
yerləşmişdi. Xalq arasında ingilislərin Bakıdan qaçmağı xəbəri sürətlə
yayılırdı. Deustervil, şəhərin müdafiə oluna bilməyəcəyini anlamış və hakimiyyətdəki
Sentrokaspi hökuməti ilə görüşərək, yaralı, xəstə və yaşlıların evakuasiya
olunmasını təklif etmişdi. Bu məsləhətləşmələrdən sonra, ingilislərin şəhərdən
qaçmağa başladığını anlayan Bakı hökuməti, Türk komandirləri ilə təmas yaradıb
şəhərin təslim edilməsi üçün şərtlərin hazırlanmasını qərarlaşdırdı. Bu qərar
ingilislərlə Sentrokaspi hökuməti arasında Barışıq Şərtlərinin
razılaşdırılacağı bir zamanda, Məhmətçiyin üzərinə atəş açılması və bunun nəticəsində
çox qiymətli komandir və əsgər heyətinin öldürülməsi, Süleyman İzzət bəyi hövsələdən
çıxarırdı. Evlərin damında qurulan pulemyot atəş nöqtələrinin hamısını top atəşi
ilə susdurmağı əmr etdi. Bir çoxu vurulduqdan sonra əllərində ağ bayraq tutmuş
dörd erməni, saat 14.30-da 38-ci piyada alayına müraciət edərək, saat 16.00-da
təslim olacaqlarını bildirdi. Onlara verilən bu vaxt tamam olduqdan sonra, ermənilər
əllərindəki silahlarla birlikdə təslim olmağa başladılar.
Qaraşəhərdə erməni və
rusların silahı atıb təslim olduqları ilk saatlarda 800 piyada tüfəngi və 6
pulemyot təhvil verildi. İki zabit və 80 sıravi təslim oldu. Lakin küçə
aralarında gizlənib Məhmətçiyə atəş açan erməni və rus əsgərlərinin böyük bir
hissəsi mülki paltar geyərək camaata qarışmışdılar. Bu canilər haqqında bir tədbir
görülə bilmirdi.
İkinci Bakı hücumunda
Azərbaycan milislərinin gücündən də kifayət qədər istifadə olundu. Maştağa dəstəsi
Qışla məntəqəsini döyüşsüz ələ keçirdi. Zehni bəyin dəstəsi isə Zığ təpələrinə
sığınan iki yüz erməni daşnak və bolşevik rus əsgərinə böyük ziyan vurdu və
geri oturdaraq şəhərin şərq tərəfini tamamilə öz nəzarəti altına götürdü. Ləzgi
süvari alayı da nəzarət və mühafizə tapşırığı ilə Zığ təpələrində yerləşdirildi.
Bakı küçələrində saat
15.00-a qədər davam edən döyüşlərdə erməni və rus birləşmələrinin müqaviməti
tamam qırıldı. Artıq təslim olmaqdan başqa çarələri qalmamışdı. Hələ 14
sentyabrda Bakının kənar məhəllələrinə girən türk əsgəri, tələfat verməmək üçün
irəliyə hərəkəti dayandırmışdı. Türklərin şəhərə girmək istədiyini görən
ingilislər, gəmilərə minərək səhər saatlarında Bakıdan qaçmışdılar. Erməni və
rus komandirləri ilə şəhər rəhbərləri də gəmilərlə qaçırdılar. Buna görə də
birləşmiş düşmən qüvvələrində böyük bir çaxnaşma meydana gəlmiş, cəbhələri və
qoşunları tamamilə dağılmışdı.
Bakıda küçə döyüşləri
davam edərkən, saat 10.30 radələrində İran bayrağı ilə ağ bir bayrağın olduğu
bir avtomaşının 13-cü alaya doğru yaxınlaşdığı göründü və bu barədə 5-ci Qafqaz
piyada diviziyası qərargahına xəbər verildi.
İranın Bakı Konsulluğu
ilə birləşmiş düşmən qüvvələrinin qərb cəbhəsinin erməni əsilli komandiri, şəhərin
təslim olacağını bildirdilər. Şəhərin təslim olması ilə əlaqədar görüşlərin,
Bakıda iqtidarda olan Sentrokaspi hökuməti ilə İran, İngiltərə, ABŞ, İsveç və
Danimarka konsulluqları və ya təmsilçilərinin də iştirakı ilə həyata keçirilməsini
təklif etdilər. Yeni təkliflər Nuru paşaya çatdırıldı. 5-ci Qafqaz piyada
diviziyası rəisi podpolkovnik Rüştü bəyin, bu təmsilçilərlə Bakıya gedərək, şəhərin
təslim olma şərtlərini həll etməsi uyğun bilindi.
Bakıya gedən Qərargah rəisi
Rüştü bəy şəhərdə tam bir qarışıqlığın hökm sürdüyünün, azərbaycanlılarla ermənilər
və fars əsilli iranlılar arasında küçə döyüşləri başlandığının, erməni
daşnakların küçələrdə atəş açaraq türkləri qətlə yetirdiklərinin şahidi oldu.
Şəhərin
Təslim Edilməsi
Bakıdan gələn heyətə, şəhərdə
yaşayan insanlara heç bir zərər verməyəcəyinə dair Türk Qafqaz İslam Ordusu
Komandanlığında hazırlanan bildirişlər verilərək, bunu xalq arasında yaymaq
göstərişi verildi. Beləliklə də, küçə döyüşləri tezliklə dayandırılaraq, daha
çox şəhid və yaralı verilməsinin qarşısı alınmış oldu. Hacıqabulda yerləşən Cənub
Qrupu Komandanı Cəmil Cahid (Toydəmir) bəy Bakı Mövqe Komandiri vəzifəsinə təyin
olundu və axşama doğru şəhərə girdi.
Şəhərdə asayişi bərpa və
mühafizə etmək minbaşı Fəhmi bəyin başçılığı altında iki batareya ilə 56-cı
alaya həvalə olundu. Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 213 Şəhərin şərq
hissəsindəki Qaraşəhər bölgəsini isə bir batareya ilə 38-ci piyada alayının
qoruyacağı qərara alındı. Düşmən gəmilərinin Bakını bombalamasının qarşısını
almaq üçün şəhərin qərb bölgəsindəki Bayıl təpələri ilə şərqdəki Zığ təpələrinə
də topçu batareyası yerləşdirildi.
Qafqaz İslam Ordusu
Komandanlığına verilən raportlara görə, Bakının ələ keçirilməsində 17 erməni, 9
rus və 10 gürcü zabiti ilə 1.151 erməni, 383 rus, 4 ingilis və müxtəlif millətlərə
mənsub 113 əsir alındı. Bakıda olan təxminən 5-6 min ingilis piyadası 100
pulemyot və 20 top ilə gəmilərə minib Ənzəliyə yollanmışdı. Rus və ermənilərin əsas
qüvvələri isə gəmilərlə Dağıstana – Mahaçqalaya getmişdilər. Qafqaz İslam
Ordusunun ehtiyacını ödəmək üçün Kürdəmir sursat anbarında olan 500 qutu mauzer
və 200 rus piyada tüfəngi Puta stansiyasına gətirildi. Şəhər iqtisadiyyatını nəzarətə
götürmək üçün də bəzi komissiyalar yaradıldı. Nuru paşa qəhrəmanlıqla döyüşərək
Bakını azad edən Məhmətçiyin bu xidmətinin əvəzini ödəmək lazım olduğunu
bilirdi. Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa Bakını işğaldan azad etmələri
münasibəti ilə bütün diviziyalara təbrik göndərdi.